Głuszec Tetrao urogallus (Linneusz, 1758) to największy z występujących obecnie w Polsce kuraków leśnych – osiadły ptak należący do rodziny głuszcowatych (Tetraonidae). Aktualny obszar jego występowania obejmuje iglaste drzewostany środkowej i północnej Eurazji, przechodząc w kierunku południowo-zachodnim w wyspowo rozmieszczone populacje związane z masywami górskimi Pirenejów, Alp i Karpat. Najliczniejsze jego zgrupowania, liczone jeszcze w setkach tysięcy sztuk występują w Rosji (ok. 3 mln. os.) i Skandynawii (ok. 0,7 mln.os.).

W ubiegłych wiekach areał występowania głuszca obejmował teren całej Polski, natomiast obecnie jego izolowane populacje zlokalizowane są w czterech kompleksach puszczańskich: augustowskiej (25-30 os.), lubelskiej (120-165 os.), karpackiej (270-345 os.) i Borów Dolnośląskich (45-55 os.). Niestety, w trzech pierwszych ostojach trend liczebności jest spadkowy, a czwarta, dolnośląska jest po całkowitym regresie gatunku i obecnie ponownie odtwarzana na drodze reintrodukcji. Nie istnieją już, wymarłe w ubiegłym wieku populacje głuszca, które zamieszkiwały Pomorze (kiedyś najliczniejsza w Polsce), Puszczę Białowieską, Knyszyńską i Sudety. W najmocniejszej obecnie populacji karpackiej względna stabilizacja charakteryzuje ostoje głuszca leżące w parkach narodowych (tatrzańskim, babiogórskim i gorczańskim), pozostałe, położone na terenach PGL Lasy Państwowe szybko tracą liczebność chyba, że objęto je akcjami reintrodukcji (Beskid Sadecki i Śląski).

Głuszec jest typowym gatunkiem lasów borealnych i wysokogórskich, z dominującą sosną lub świerkiem. Drzewa te gwarantują mu pokarm zimowy, oraz występowanie w runie tak ważnych krzewinek wrzosowatych jak borówka czernica, brusznica i bagienna, oraz wełnianki. Zamieszkuje drzewostany dojrzałe, o zróżnicowanej strukturze wewnętrznej, niewielkim zwarciu i nielicznym, kępowo rozmieszczonym podszycie. Pozostaje także w ostojach zmienionych gwałtownymi czynnikami zewnętrznymi (wiatrołomy, pożary) lub gradacjami owadów, jeżeli tylko w tych środowiskach panuje spokój.

Przez większość dorosłego życia głuszec jest typowym roślinożercą odżywia się pączkami drzew i krzewów, nasionami roślin zielnych i owocami szczególnie właśnie borówek. Bezkręgowce są tylko drobnym urozmaiceniem diety. Przeciwnie pisklęta głuszca, ponieważ w ciągu kilku tygodni muszą uzyskać masę ciała zbliżona do dorosłych odżywiają się prawie wyłącznie pokarmem wysokobiałkowym – larwami owadów, pajęczakami i innymi drobnymi bezkręgowcami dostępnymi na poziomie warstwy runa. Jako typowe zagniazdowniki w pierwszym okresie wzrostu istotnie uzależnione są od warunków atmosferycznych. Żeby być aktywnymi (żerować) potrzebują dodatnich temperatur i braku opadów. Dlatego tak niekorzystne są zimowe nawroty z przymrozkami oraz opadami deszczu i śniegu.

Głuszec jest ptakiem dużym, o wyraźnie zaznaczonym dymorfizmie płciowym. Samiec - kogut, ciemno ubarwiony osiąga 5 kg masy ciała i ponad 120 cm rozpiętości skrzydeł. Dużo mniejsza samica (waga do 2,5 kg) jest rudo-brązowo, kryptycznie ubarwiona z charakterystyczną rdzawą plamą na piersi. Ochronna barwą i deseń jej upierzenia są jedyną, bierną metodą obrony przed wrogami, polegającą na upodobnieniu się do środowiska, w którym żyje, a szczególnie istotną dla zamaskowania położonego na ziemi gniazda.

Podstawowe przyczyny regresu tego gatunku to wzrost liczebności drapieżników (ssaki – szczepienia przeciwko wściekliźnie, ptaki – sprzyjające im warunki rozwoju) i zmiany siedliskowe. Wszystkie one są najczęściej wynikiem działalności człowieka zawłaszczającej środowisko bytowania głuszca. Szczególne, negatywne znaczenie ma niepokój wprowadzany do ostoi w okresie tokowym i wychowu młodych. Są nim np. wjazdy pojazdów motorowych (skutery śnieżne, motocrossy), turystyka narciarska i narciarstwo zjazdowe, oraz praca leśników realizowana w terminach i w sposób niezgodnych z potrzebami gatunku. Okres rozrodu (marzec – kwiecień) rozpoczyna się tokowaniem – rywalizacją kogutów polegającą zwykle na zaprezentowaniu przeciwnikom własnej mocy. Napuszone samce krążą po śniegu z opuszczonymi skrzydłami, kreśląc charakterystyczne „tory” i wydając równocześnie szereg dziwnych dźwięków nazwanych „pieśnią tokową”. Często dochodzi do bezpośrednich starć, prowadzących ostatecznie do wyboru najmocniejszego tokowika, który następnie kryje większość bytujących na tokowisku kur. Opieka nad zniesieniem i lęgiem jest wyłączną domeną kury. Na początku maja zakłada ona na ziemi prymitywne gniazdo, w którym znosi 6-10 (max. 12) kremowo-żółtawych, rdzawo plamkowanych jaj. Po czterech tygodniach następuje prawie równoczesny wylęg i całe stadko rodzinne opuszcza gniazdo. Pisklęta szybko rosną, równocześnie wykształcając „docelowe” upierzenie, a w wieku 7-10 dni mogą już podfruwać. Jesienią młode ptaki są wielkością zbliżone do dorosłych i przechodzą wyraźnie na roślinny rodzaj pokarmu – umożliwia im to wykształcona już w układzie pokarmowym flora bakteryjna rozkładająca celulozę.

W Polsce od 1995 roku głuszec objęty jest ochroną gatunkową (ścisłą). Zgodnie z zapisami prawa (Rozp. MŚ z 16.12.2016r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt Dz.U. 2016 poz. 2183) wymaga także ochrony czynnej. Wokół tokowisk i miejsc rozrodu (gniazdowania) obowiązuje w promieniu 200 m całoroczna strefa ochronna, a w okresie od 1 lutego do 31 maja strefa o promieniu 500 m.

Zbigniew Żurek